«Έχω απόλυτη εμπιστοσύνη στην ικανότητα αντίληψης του κοινού».
Λίγο μετά την «Πλατεία Ηρώων» και λίγο πριν έρθει «Με δύναμη από την Κηφισιά», ο ταλαντούχος Δημήτρης Καραντζάς καταβυθίζεται στον σκοτεινό μύθο της Μήδειας για να παρουσιάσει στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου μία παράσταση για εκείνους που αγαπούν το θέατρο θέτοντας ερωτήματα χωρίς εύκολες απαντήσεις. Ερωτήματα όπως: Μήπως η Μήδεια δεν σκοτώνει τα παιδιά της για να εκδικηθεί τον άντρα που την ταπείνωσε; Μήπως ο Ευριπίδης δε μιλά για την προδοσία, τη μάχη των δύο φύλων και την αβυσσαλέα οργή μίας πληγωμένης γυναίκας, αλλά για την προσπάθεια ενός όντος, που δεν είναι ούτε γυναίκα ούτε άντρας, να ξαναβρεί την ιερότητα που έχασε, προσπαθώντας να αναμιχθεί με τα ανθρώπινα;
Τρεις άνδρες, ο Γιώργος Γάλλος, ο Χρήστος Λούλης και ο Μιχάλης Σαράντης θα υποδυθούν όλους τους ρόλους της Μήδειας σε μία απόπειρα να ουδετεροποιηθούν τα φύλα και ο μύθος να εστιάσει στην αναζήτηση της ανάτασης μέσα από ένα στέρφο τοπίο ολέθρου και συντριβής. Πρόκειται για μία φιλόδοξη έμπνευση του Δημήτρη Καραντζά που έχει καταφέρει πριν κλείσει τα 30 χρόνια του να κάνει το θέατρό μας ερεθιστικά πιο συναρπαστικό.
Γιατί προσπαθείς να «αθωώσεις» τη Μήδεια;
Το έργο φέρει ένα συγκεκριμένο φορτίο μέχρι τις μέρες μας – θα έχεις ακούσει ότι σε περιπτώσεις παιδοκτονίας μιλάνε ακόμα για «σύγχρονη Μήδεια». Πραγματικά, η Μήδεια σκότωσε τα παιδιά της αλλά αυτό είναι ένα μόνο στοιχείο του έργου. Το άλλο, που εγώ στέκομαι περισσότερο, είναι το ένθεο στοιχείο του χαρακτήρα της. Η Μήδεια προέρχεται από τον Ήλιο, έχει δηλαδή μέσα της μία δεύτερη θεϊκή φύση, αλλά προσπαθεί να ζήσει μία «φυσιολογική», ανθρώπινη ζωή που ακυρώνεται από τα γεγονότα.
Η Μήδεια δεν είναι ένας τυπικός γυναικείος χαρακτήρας…
Μα βέβαια. Από την πρώτη στιγμή έχει απορρίψει το ρόλο της γυναίκας που κάθεται στο σπίτι και υπακούει στις αποφάσεις των ανδρών. Μην ξεχνάμε ότι η Μήδεια έχει ακολουθήσει τον Ιάσονα κόντρα στις επιταγές του πατέρα της, έχει σκοτώσει τον αδελφό της, έχει δηλαδή ήδη ένα παρελθόν «βαρβαρότητας». Για εμένα το έργο μιλάει ουσιαστικά για μία πνευματική / ψυχική μάχη ενός όντος απέναντι σε μία ψυχρή, λογικοκρατούμενη ανδρική κοινωνία.
Μία μάχη που στρέφεται εναντίον των αντρών, ακόμα κι όταν αυτοί είναι μικρά αγόρια;
Το πλαίσιο που κινείται η Μήδεια είναι αυστηρά ανδροκρατούμενο. Η κοινωνία έχει οργανωθεί έτσι ώστε πάντα να βρίσκονται στην εξουσία οι άντρες με τα χαρακτηριστικά της ψυχρής λογικής. Ο Ιάσονας λέει στα παιδιά του: «να ζήσετε παιδιά μου, θεριά να δέσουν τα κορμιά σας, ώστε να σας δω μία μέρα να πατάτε τα κεφάλια των εχθρών μου». Δεν είναι τυχαίο ότι τα παιδιά της Μήδειας είναι αγόρια. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι ο θάνατος προκαλείται σε δύο παιδιά, των οποίων η εξέλιξη θα ήταν η αναπαραγωγή ενός μοντέλου που επιζητά την εξουσία, τον πόλεμο, τον επεκτατισμό και δεν αφήνει χώρο σε οτιδήποτε κατώτερο της εξουσίας.
Ας μείνουμε, παρακαλώ, στη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο φύσεις της Μήδειας, τη θεϊκή και τη γυναικεία.
Η Μήδεια στην Κολχίδα ήταν μία ιέρεια που είχε άμεση επαφή με τα φυσικά στοιχεία, τον Ήλιο και τη Γη. Επιλέγοντας να ακολουθήσει τον Ιάσονα, αντικαθιστά την ιερότητα με το ανθρώπινο συναίσθημα του έρωτα. Ο Παζολίνι λέει ότι η Μήδεια «με το σαρκικό όραμα για τον Ιάσονα, ξαναβρίσκει τη χαμένη σχέση της με την πραγματικότητα». Όταν λοιπόν χάσει αυτή την «πραγματικότητα», έρχεται αντιμέτωπη με το απόλυτο μηδέν. Δεν υπάρχει πια για εκείνην ούτε η πατρίδα της αλλά ούτε και ο έρωτας για τον οποίο είχε απαρνηθεί την πατρίδα της. Έτσι, η Μήδεια αναζητά μία νέα ταυτότητα. Απορρίπτει το «τοπίο» που την πρόδωσε για να ξαναβρεθεί στον Ήλιο. Ξεριζώνει τα πόδια της από ένα χώμα που σιχαίνεται, εγκαταλείποντας την ανθρώπινη φύση, που πλέον λειτουργεί μόνο καταστροφικά.
Μέσα σε αυτή την «καταστροφική λειτουργία» της ανθρώπινης φύσης της εντάσσεται και ο φόνος των παιδιών της;
Η Μήδεια ονομάζει «θυσία» την παιδοκτονία. Και είναι θυσία με την έννοια ότι διαπράττεται για να ανακτήσει κάτι. Είναι επίσης η τελευταία διάρρηξη με ο,τιδήποτε ανθρώπινο, ο,τιδήποτε έχει να κάνει με τις ιδιότητες «γυναίκα» και «μητέρα». Η Μήδεια θέλει να αποκοπεί από την ανθρώπινη πραγματικότητα για να μπορέσει να «θεοποιηθεί» ξανά.
Το γεγονός ότι η Μήδεια προχωρά στο φοβερό της σχέδιο, μόνο όταν έχει εξασφαλίσει τη διαφυγή της με τον Αιγέα, δεν τη μειώνει ως χαρακτήρα;
Αντίθετα, κατά τη γνώμη μου, εξυψώνεται με αυτόν τον τρόπο. Σκέψου το: βρίσκεται σε μία κοινωνία την οποία απορρίπτει. Χρησιμοποιεί λοιπόν όλη τη βρομιά και τη σαπίλα αυτής της κοινωνίας για να πετύχει το σκοπό της. Με άλλα λόγια, επιβεβαιώνει ότι η κοινωνία είναι σαθρή, αφού μπορεί να χρησιμοποιήσει τους μηχανισμούς της, όπως αυθαίρετα εκείνη επιθυμεί. Η σκηνή με τον Αιγέα είναι πολύ αποκαλυπτική. Ο Αιγέας εμφανίζεται στην Μήδεια ως ανάπηρος (δεν μπορεί να κάνει παιδιά) και η Μήδεια με μεγάλη ευκολία και ευτελή τρόπο (τα μαγικά της) καταφέρνει να τον κάνει να υποστηρίξει το σχέδιό της.
Οι περισσότερες «αναγνώσεις» του έργου έχουν να κάνουν με τη διαμάχη των δύο φύλων, κάτι που εσύ μάλλον βάζεις σε δεύτερο επίπεδο.
Το τι είναι αντρικό και τι γυναικείο στη Μήδεια είναι πολύ σχετικό. Ορισμένες στιγμές η Μήδεια λειτουργεί πιο αυταρχικά και απόλυτα από οποιοδήποτε αρσενικό, ενώ ο Ιάσονας, όταν θρηνεί, φτάνει σε πραγματικό θρήνο μάνας, κάτι που δεν κάνει ποτέ η Μήδεια. Στη συγκεκριμένη παράσταση όλοι οι άντρες που σχετίζονται με τη Μήδεια είναι το ίδιο πρόσωπο (ο Χρήστος Λούλης). Είναι ο «φορέας» του ίδιου επιχειρήματος. Ο Παιδαγωγός, ο Αιγέας, ο Κρέων που εμφανίζεται με την εντολή «φύγε», αλλά τελικά υποχωρεί στο «μείνει ακόμα μία ημέρα» και βέβαια ο Ιάσονας που εμφανίζεται με το ρόλο του προστάτη, του ανθρώπου που ισχυρίζεται ότι θέλει ακόμα να τη φροντίσει, αλλά εκείνη τον εκμηδενίζει. Ο τρίτος πόλος της παράστασης είναι η τροφός, ο χορός και ο αγγελιοφόρος που στέκονται στο ενδιάμεσο της μάχης. Από τη μία μεριά αισθάνονται ότι πρέπει να μείνουν πιστοί στον οίκο τους κι από την άλλη βλέπουν με συμπάθεια τα επιχειρήματα της Μήδειας. Τελικά και αυτός ο πόλος συντρίβεται από την εξέλιξη των πραγμάτων, έχοντας διαπιστώσει ότι θνητός είναι κάποιος που πεθαίνει, όπως άλλωστε πεθαίνει και η ανθρώπινη υπόσταση της Μήδειας όταν σκοτώνει τα παιδιά της.
Για τον Ιάσονα τρέφεις κάποια συμπάθεια, βρίσκεις κάποια «ελαφρυντικά»;
Ναι, γιατί όπως η Μήδεια αναζητά την ταυτότητά της, έτσι κι αυτός προσπαθεί να επανατοποθετήσει τον εαυτό του σε ένα –σαφώς πιο γήινο- πλαίσιο. Από την αρχή πιστεύει ότι του ανήκει η βασιλεία και παλεύει να την κερδίσει πρώτα με τη βοήθεια της Μήδειας και μετά με έναν γάμο σκοπιμότητας. Μπροστά στον στόχο του να κατακτήσει την βασιλεία, σαρώνει τα πάντα, όπως κάνει και η Μήδεια. Υπάρχει εμφανής αντιστοιχία. Τα επιχειρήματα του Ιάσονα έχουν απόλυτο ειρμό αλλά δεν είναι ικανά να τον αθωώσουν ηθικά και ανθρωπιστικά.
Προσπαθεί πάντως να βρει κάποια λύση για το αδιέξοδο που έχει προκαλέσει στη Μήδεια και τα παιδιά του…
Πιστεύω ότι η προσπάθειά του έχει αφετηρία τη γνώση του για την ένταση που μπορεί να φτάσει η οργή της. Ο Ιάσονας θέλει να καταστείλει την αντίδραση της Μήδειας. Άλλωστε έχει προηγηθεί η σκηνή με τον Κρέοντα που λέει στη Μήδεια ότι ακούγεται ότι κάτι κακό θα κάνει, έχοντας σπουδάσει στο κακό (τη μαγεία)… Ο Ιάσονας δεν χρειάζεται να «ακούσει» κάτι. Γνωρίζει ήδη τι είναι ικανή να κάνει η Μήδεια, οπότε δεν μπορώ να δω την προσπάθειά του να την κατευνάσει τόσο αθώα.
Η μη «κάθαρση», η διαφυγή της Μήδειας με το άρμα του Ήλιου, είχε κάνει τον Αριστοτέλη να επικρίνει το έργο του Ευριπίδη, λέγοντας ότι δεν είχε «αρμόζουσα ολοκλήρωση».
Ο Ευριπίδης λειτουργεί σε πολλά έργα «αναρχικά». Ήταν ο πιο πειραματιστής εκ των τριών μεγάλων τραγωδών, όσον αφορά στο πώς μπορούσε να περιπλέξει τις σταθερές δομές της τραγωδίας για να μπορέσει να μιλήσει και για κάτι παράπλευρο. Αυτή η «ασυνέπεια» που προτείνει, το γεγονός ότι η Μήδεια γίνεται η ίδια ο από μηχανής Θεός της, είναι πολύ ενδιαφέρουσα, αν όχι λυτρωτική.
Εσύ, γιατί πιστεύεις ότι η Μήδεια δεν τιμωρείται από τον Ευριπίδη;
Ούτε ο Διόνυσος τιμωρείται στις Βάκχες. Ο Ευριπίδης στέκεται κριτικά στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, σε κάθε ιδανικό και μονολιθικό, κι έτσι στα έργα του προτείνει διαφορετικές οπτικές γωνίες για τη φύση των πραγμάτων και των πράξεων.
Επέλεξες να είναι άντρες και τα τρία «πρόσωπα» της παράστασης. Ακριβώς για να επικεντρώσω στη σύγκρουση των φύσεων και όχι των φύλων. Θέλω να ουδετεροποιήσω το δίπολο «άντρας και γυναίκα» και να σταθώ στο επόμενο επίπεδο της σύγκρουσης, που είναι ανάμεσα στη θεϊκή και την ανθρώπινη υπόσταση, την ηθική και την ανηθικότητα με τις αποχρώσεις τους, τη συντριβή και τον αφανισμό που μπορεί να προκληθεί τόσο από μία γυναίκα, όσο και από έναν άντρα.
Δώσε μου, παρακαλώ, μία πρόγευση του τι θα δούμε στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου.
Είναι τρεις άντρες, πάντα ντυμένοι ως άντρες, που επισκέπτονται ένα τοπίο γυναικών, όπως υποδηλώνει εμφανώς ο σκηνικός χώρος. Μιλούν εξ ονόματος της ηρωίδας που έχουν να υπερασπιστούν και μπαίνουν σταδιακά όλο και πιο βαθιά στο τι συνέβη πραγματικά στη Μήδεια. Η παράσταση ξεκινά από το δισταγμό των προσώπων να μπουν στο χώρο, όπως και οι θεατές θα έχουν κάποιον δισταγμό να μπουν στην αίσθηση της παράστασης. Το ρυθμό, το «κούρδισμα», δίνει η παιδαγωγός και τα πρόσωπα, όπως θέλω να ελπίζω και οι θεατές, εμπλέκονται όλο και πιο έντονα στον πυρήνα της σύγκρουσης. Τα τρία «πρόσωπα» καταστρέφουν το άγονο γυναικείο τοπίο για να αποκαλύψουν τον ήλιο, που δεν βρίσκεται ως ένθεη οντότητα στον ουρανό, αλλά κάτω από τη γη και περιμένει τη χειρονομία για να βγει στην επιφάνεια.
Ήταν στις επιδιώξεις σου να παρουσιάσεις κάτι πρωτότυπο.
Ειλικρινά δεν γνωρίζω τι είναι πρωτότυπο. Η μόνη αφετηρία μου σε κάθε παράσταση είναι να είμαι συνεπής στο πως σκέφτομαι. Κάποιες παραστάσεις μου φαίνονται πολύ εξεζητημένες κι άλλες πολύ συμβατικές. Αυτό όμως έχει να κάνει με το τι με συγκινεί σε κάθε έργο…
Γνωρίζεις ότι σε ακολουθεί ο τίτλος «ο νεωτεριστής σκηνοθέτης Δημήτρης Καραντζάς»…
Τον έχω ακούσει, όπως έχω ακούσει ότι η Λένα Κιτσοπούλου είναι αιρετική, η Αργυρώ Χιώτη ομαδική και άλλα… Δεν μπορώ να υπηρετήσω αυτή τη λογική. Μοιάζει σαν την τοποθέτηση μίας εύκολης ταμπέλας σε ένα προϊόν, που τοποθετείται σε ένα ράφι και ο κόσμος περιμένει πάντα συγκεκριμένες ιδιότητες από αυτό. Δε με αφορά. Δε θέλω καμία ταμπέλα να με περιορίζει.
Σίγουρα δεν σου ταιριάζει η «ταμπέλα» του σκηνοθέτη εύκολων παραστάσεων. Πιστεύεις, για παράδειγμα, ότι θα μπορέσει κάποιος να παρακολουθήσει τη δική σου Μήδεια, χωρίς να έχει δει την τραγωδία σε πιο «κλασικές» παραστάσεις;
Και βέβαια το πιστεύω και το επιδιώκω. Όταν μία παράσταση έχει δομή, όσο σύνθετη κι αν είναι αυτή, μπορεί να παρακολουθηθεί από οποιονδήποτε. Έχω απόλυτη εμπιστοσύνη στις ικανότητες αντίληψης του κοινού. Σε εκείνο που είμαι αντίθετος είναι στην τάση απλοποίησης των πάντων που δυστυχώς βλέπω όλο και περισσότερο τελευταία. Μοιάζει σαν να υπάρχει ένα σχέδιο για την επικράτηση της υπολειτουργίας του εγκεφάλου! Εγώ πιστεύω ότι εάν δεν γίνεις κοινωνός μίας παράστασης, αν δεν εμπλακείς διανοητικά με αυτό που βλέπεις, δεν υπάρχει κανένα νόημα να παρακολουθείς θέατρο.
Ποια γραμμή διατρέχει τις παραστάσεις σου, ποιο είναι το στίγμα σου; Δεν έχω κάποιον μεγαλεπήβολο στόχο να αφήσω στίγμα στην τέχνη της ανθρωπότητας. Εκείνο που προσέχω στις δουλειές μου είναι να εισαγάγω ομαλά το κοινό στο χρόνο της παράστασης. Δημιουργώ δηλαδή μία εισαγωγική μύηση που θα επιτρέψει στο θεατή τη μεγαλύτερη δυνατή διανοητική εμπλοκή στην εξέλιξη του έργου. Με ενδιαφέρει ακόμα να είναι πολύ καθαρή η υποκριτική λειτουργία και να μην υπάρχουν υπερβολές υποκριτικές, σκηνογραφικές ή μουσικές που θέλουν να επιβάλλουν μία άποψη στο κοινό. Προτείνω κάτι «ήσυχο» που όμως κρύβει από κάτω την πιο μεγάλη ένταση.
Σε αγχώνει που έχεις γνωρίσει μεγάλη αναγνώριση σε τόσο νεαρή ηλικία;
Με αγχώνει από την άποψη ότι εάν εξαντληθεί η περιέργειά μου, δεν θα ξέρω τι να κάνω και τι να με κάνω (γέλια).
Είναι η περιέργεια κίνητρο δημιουργίας;
Πολύ μεγάλο. Ίσως το μόνο. Σε εμένα σίγουρα είναι αυτό που με «κουρδίζει» και δουλεύω. Ξέρω ότι κάποια στιγμή θα γίνει μία έκρηξη μέσα μου και δεν θα με ενδιαφέρει να κάνω «ακόμα μία παράσταση», αλλά δεν ξέρω τι θα με ενδιαφέρει να κάνω.
Πώς αντιλαμβάνεσαι την κρίση που βιώνουμε;
Η ανθρωπότητα είναι σε κρίση και όχι η Ελλάδα. Έχει εγκαταλείψει οποιοδήποτε ανθρωπιστικό της στοιχείο, είναι τραπεζοκεντρική, μονοκόμματη, αυτοαναφορική και προσανατολισμένη στην αποτελεσματικότητα. Δεν υπάρχει κοινωνική ευαισθησία. Ανατριχιάζω και μόνο που το σκέφτομαι…
Πήγη: TOSPIRTO-NET