«Σε μια κοινωνία που εκφασίζεται φοβάμαι, τρέμω αλλά οφείλω να μιλάω».
Το φθινόπωρο σε μια τυχαία και μάλλον βιαστική συνάντηση, ο Γιάννος Περλέγκας μου είχε πει πως έχει κουραστεί να παίζει στο θέατρο. Μερικούς μήνες αργότερα εξηγεί γιατί η τότε εξομολόγηση του μόνο φευγαλέα δεν ήταν. «Έχω κουραστεί να νοικιάζω τον εαυτό μου. Να τον υποχρεώνω να δικαιολογήσει πράγματα για το πως θα στηθεί μια καλλιτεχνική δουλειά» λέει παρότι στη νέα του παράσταση «Ο Αδαής και ο Παράφρων» του Τόμας Μπέρνχαρντ στο Εθνικό θέατρο τον περιμένει κι ένας ρόλος που «πολύ λαχταρούσε». Προτεραιότητα του ωστόσο παραμένει η σκηνοθεσία. «Με ερεθίζει να δοκιμάζω συμπεριφορές που δεν έχω στην κανονική μου ζωή. Μου αρέσει να βλέπω τα προβλήματα των άλλων καθώς προσπαθούν να εξωτερικεύσουν όσα κρύβουν, μου αρέσει να το εμψυχώνω. Ως εμψύχωση αντιλαμβάνομαι τη σκηνοθεσία, οι αισθητικές προτάσεις έρχονται πιο μετά» εξηγεί. Προτεραιότητα του φυσικά παραμένει και ο Μπέρνχαρντ. Μετά την παράσταση « Ο Αδαής και ο Παράφρων» προγραμματίζει τρίτη απνευστί παραγωγή πάνω σε έργο του την ώρα που παίρνει κείμενα του για να διδάξει στους μαθητές του. «Μα χάρη σε αυτόν πέρασα στη σκηνοθεσία – δεν ξέρω αν μπορώ να σκηνοθετήσω για κάτι άλλο. Είναι μια εμψύχωση αναπνοής ο Μπέρνχχαρντ κάτω από ένα πέπλο αρνητισμού. Αν μείνει κανείς στον αρνητισμό του τότε ναι, είναι ανυπόφορος. Σε μένα όμως χάρισε αυτό: Να μπορώ να ορίζω την αναπνοή μου». Μια λειτουργία που του φάνηκε χρήσιμη, ειδικά τώρα, που παραλαμβάνει τη σκυτάλη στην Πειραματική Σκηνή, μετά την επεισοδιακή διακοπή της «Ισορροπίας του Nash».
Τι άλλαξε για το θέατρο συνολικά μετά το κατέβασμα της παράστασης;
Δεν ξέρω αν άλλαξε κάτι, σίγουρα όμως ξαναθυμηθήκαμε ποιος κάνει κουμάντο. Και κουμάντο κάνουν πάντα τα φράγκα, τα συμφέροντα, τα στημένα πολιτικά παιχνίδια. Ότι και να γίνει στο Εθνικό οι καλλιτέχνες πια – εκτός από αυτούς που θα συνθηκολογούν με την εκάστοτε εξουσία-πρέπει να αποφασίσουν ότι θα είναι καλόγεροι. Η καλογερική είναι σκληρή κι επίπονη μα καλύτερα να είναι κανείς ακηδεμόνευτος κι έτσι μ’ όσο μπόι διαθέτει να το παλεύει και να μιλάει τη γλώσσα του. Δυστυχώς, δεν περιγράφω μια προσωρινή κατάσταση – γιατί πολλοί έχουμε την ψευδαίσθηση ότι η ζωή μας έχει μπει σε ένα pause και θα βγούμε από αυτό. Όμως, δεν είναι κρίση, είναι καταστροφή, όπως λέει και ο Βασίλης Παπαβασιλείου. Επομένως ας αντέξουμε την καλογερική και ας αποφασίσουμε ότι πορευόμαστε μόνοι.
Συνεπώς βάζεις τον εαυτό σου σε αυτό το δρόμο.
Ναι, φυσικά. Κυρίως τον εαυτό μου.
Σε έχει επηρεάσει όλη αυτή η κατάσταση παραμονές της δικής σου πρεμιέρας;
Φυσικά και με επηρεάζει. Με αποκαρδιώνει αλλά οφείλω να σταθώ όρθιος. Κάνω αυτή την παράσταση στο Εθνικό ύστερα από το ενδιαφέρον που εξέφρασαν οι δυο καλλιτεχνικοί υπεύθυνοι της Πειραματικής, βλέποντας την περσινή μου σκηνοθεσία. Όμως αυτό δεν με καθιστά τρόφιμο του Εθνικού ή εξασφαλισμένο – γιατί τις τελευταίες μέρες έχω ακούσει και τέτοιες κατηγορίες.
Θα μπορούσες, νομίζεις, να είσαι τρόφιμος οποιουδήποτε οργανισμού;
Αυτό ίσως να το ισχυριζόταν κανείς όταν, επί θητείας Γιάννη Χουβαρδά στο Εθνικό δούλευα μόνο εκεί-παρότι κι αυτό άδικο θα ήταν. Όμως πλέον και συνειδητά μιλώντας – όχι, δεν θα μπορούσα.
Δίνεις την εντύπωση ότι έχεις τραβήξει μια γραμμή στη μέχρι πρότινος δραστηριότητα σου.
Καλλιτεχνικά νιώθω πιο δυνατός. Μέσα σε όλη αυτή τη δίνη βρήκα τη δύναμη μου ακριβώς επειδή αποδέχθηκα ότι δεν θα μου χαριστεί τίποτα-αν και τελικά ποτέ δεν μου χαρίστηκε.
Τι άλλαξε λοιπόν;
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια λογοδοτούσα στους ανθρώπους της δουλειάς, στην πιάτσα, στον εαυτό μου. Καλώς ή κακώς στο θέατρο πρέπει να αποδεικνύεις συνέχεια ποιος είσαι και να δηλώνεις ευγνώμων που μετέχεις σε αυτό το παιχνίδι. Και δεν είναι πως δεν νιώθω ευγνώμων ωστόσο δεν μπορούσα άλλο να εργάζομαι για να νιώθω ευγνώμων. Ένιωσα ότι δεν αποδίδω εκείνο που θα μπορούσα και συνειδητοποίησα πως έχω παλέψει πολύ σκληρά για όσα έχω κερδίσει. Επειδή λοιπόν, κανείς δεν θα μου χαριστεί, αποφάσισα ότι μόνο εγώ πρέπει να χαριστώ στον εαυτό μου και να πάρω ένα ρίσκο: Να γίνω καλλιτέχνης. Μέσα σε αυτή την καταστροφή πρέπει κανείς να βρίσκει τη δύναμη να αρθρώσει το λόγο του. Και σιγά-σιγά βρίσκω και συνενόχους: Τους φίλους με τους οποίους κάνω παραστάσεις, τους μαθητές στις σχολές που διδάσκω-είναι μια αποκάλυψη αυτή η διαδικασία, με φέρνει πολύ πιο κοντά στα πράγματα που πιστεύω για το θέατρο. Στους περίεργους καιρούς μας, όποιος αναζητά την πίστη θα τη βρει.
Ακόμα και τώρα που διαπραγματευόμαστε την ελευθερία του λόγου;
Δεν υπάρχει ελευθερία της τέχνης ή του λόγου. Με φοβερή δυσκολία πληρωνόμαστε, με φοβερή δυσκολία επιλέγουμε, δεχόμαστε προτάσεις, άρα δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε ελευθερία. Ο φασισμός ελλοχεύει παντού και η ελευθερία του λόγου δεν κινδυνεύει επειδή εμφανίζεται κάποιος λογοκριτής αλλά επειδή ό,τι κι αν πεις πιθανόν να παρερμηνευτεί. Η γλώσσα είναι επίφοβο εργαλείο. Όπως λέει και ο Μπέρνχαρντ «είναι μια απομίμηση της σκέψης». Και σε μια κοινωνία που εκφασίζεται φοβάμαι, τρέμω αλλά οφείλω να μιλάω.
Αν ήταν δική σου η παράσταση που θα κατέβαινε πώς θα αντιδρούσες;
Σε μια τέτοια περίπτωση, θέλω να πιστεύω ότι θα δυνάμωνα. Θα ήταν ένα παράσημο. Πέρα από τον προφανή θυμό θα ατσάλωνε το πείσμα και το πνεύμα άρνησης που έχω αρχίσει να δοκιμάζω τα τελευταία χρόνια. Θα επιβεβαίωνε ότι είμαι σε ένα σωστό δρόμο και ότι λέω αλήθεια στον εαυτό μου.
Πάντως, είναι φοβερό το σύμπτωμα να ξεκινάς να δημιουργείς και να κάνεις δεύτερες σκέψεις για το αν αυτή η δημιουργία θα ενοχλήσει…
«Ο Αδαής και ο Παράφρων» γράφτηκε για να ενοχλήσει. Παίχτηκε μόνο για ένα βράδυ και παρότι ήταν το Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ που το είχε παραγγείλει, το κατέβασε. Θεωρήθηκε τότε πως θίγει την ευπρέπεια του κοινού του φεστιβάλ και της πατρίδας του Μότσαρτ. Φυσικά, δεν πιστεύω ότι θα έχει την ίδια οξύτητα 45 χρόνια μετά, όμως πάντα υπάρχει ο κίνδυνος να ενοχληθούν κάποιοι εφόσον επιτίθεται στην αστική ευπρέπεια.
Εσύ όμως, θέλησες να ενοχλήσεις;
Προφανώς και δεν είναι αυτοσκοπός μου αν κι ένας από τους λόγους που το επέλεξα είναι γιατί καυτηριάζει την ευπρέπεια όλων μας. Ακόμα και τη θεατρική ευπρέπεια που με τόσο κόπο προσπαθώ να κάνω πέρα.
Πώς αντιλαμβάνεσαι την τέχνη που προκαλεί;
Αν η τέχνη λειτουργεί στοχεύοντας να έρθει σε συμφωνία με τους αποδέκτες της χαθήκαμε! Δεν θα ξεχάσω αυτό που έλεγε πρώτα απ’ όλους ο Λευτέρης Βογιατζής – ότι την παράσταση την κάνω καταρχάς γιατί θέλω ν’ αρέσει σε μένα. Δεν θέλω να κολακέψω ή να είμαι αρεστός σε κανέναν. Δεν μπορώ να λειτουργήσω με τα γούστα του κοινού, ούτε επιχειρώ ένα politically correct μήνυμα για να είμαστε όλοι ευχαριστημένοι. Εξάλλου, η τέχνη προχώρησε μέσα από τις εξαιρέσεις, τις αποκλίσεις, τις λοξές ματιές πάνω στο πραγματικό. Αν ήταν έτσι δεν θα έπρεπε ποτέ να γραφτεί ο «Ριχάρδος Γ’», ο «Ρομπέρτο Τσούκο»… Η τέχνη υπάρχει για να διαστέλλει και να διογκώνει κάτι – όχι για το κοινώς αποδεκτό.
Αισθάνεσαι παρόλα αυτά ότι μπαίνουμε σε μια φάση όπου η τέχνη συμμορφώνεται με το αίτημα των πολλών;
Αισθάνομαι πως η αμφιβολία του παρελθόντος έγινε βεβαιότητα. Γι’ αυτό οφείλουν να υπάρχουν οι κουρούνες που κράζουν. Το οφείλουν τόσο στους εαυτούς τους όσο και στο κοινό-μήπως και ανάψει μια σπίθα για να φύγουμε από αυτή την υπνηλία.
Άλλωστε, η ιστορία δεν θυμάται τους καλλιτέχνες που συνθηκολογούν.
Πάρε για παράδειγμα τον Μπέρνχαρντ. Αποκαλούσε τους Αυστριακούς ένα έθνος Ναζί και ψευδολόγων, με τη διαθήκη του απαγόρευσε να αναφέρεται το όνομα του επί Αυστριακού εδάφους και σήμερα αυτή η χώρα τον έχει ανακηρύξει σε εθνικό της ποιητή.
Τελικά, έχεις εμμονή με τον Μπέρνχαρντ.
Και είμαι περήφανος γι’ αυτή την εμμονή. Τον γνώρισα από την παράσταση του Λευτέρη, το «Ρίττερ, Ντένε, Φος». Στη συνέχεια, στην εφηβεία μου άρχισα να διαβάζω κείμενα του κι επειδή ζούσα μια πένθιμη εφηβεία αναγνώρισα αυτό το πένθος στα έργα του που με έτρεφε και με κολάκευε. Όταν πριν από λίγο καιρό αποφάσισα να αποσυρθώ κάπως, ξεκίνησα να διαβάζω τα θεατρικά του έργα• τότε μέσα μου έγινε μια έκρηξη. Γιατί μπόρεσα να διακρίνω ότι η ομφαλοσκόπηση κρύβει τρομερή απελευθέρωση και η ματαιότητα, ο μηδενισμός του είναι δοκιμές ελευθερίας. Είναι η εξέγερση των μικρών δυνάμεων του πληγωμένου ανθρώπου: Πληγωμένου από τους δασκάλους, την τέχνη, τη χώρα, τους γονείς του. Ο Μπέρνχαρντ λοιπόν ταυτίστηκε μέσα μου με την αρρώστια του καιρού μας. Δεν υπάρχει άλλος συγγραφέας που να περιγράφει τόσο σχολαστικά την συστροφή των ανθρώπων στον εαυτό τους. Αυτός κι ο Τσέχωφ.
Τι είδους θέματα θίγει ο «Αδαής και ο Παράφρων»;
Όσα με απασχολούν• την εξάρτηση από τους γονείς και την απελευθέρωση από αυτούς, την σχέση με την κοινωνία που μας εγκλωβίζει, την αναγνώριση ότι η τέχνη είναι ένα καταφύγιο που σε θέτει εκτός κοινωνίας αλλά τελικά γίνεσαι αιχμάλωτος της.
Νιώθεις αιχμάλωτος της τέχνης;
Ναι, είμαι. Η τέχνη είναι μια φυλακή την οποία όμως έχω επιλέξει. Πλέον νιώθω δυνατός μέσα σε αυτήν. Νιώθω ότι μεγαλώνω την απόσταση ανάμεσα στα κάγκελα, από το ταβάνι ως το πάτωμα. Αρχίζω να αναπνέω.
Είσαι το είδος καλλιτέχνη που περιγράφει ο Μπέρνχαρντ: Τελειομανής, υπέρμετρα συγκεντρωμένος;
Δεν μπορώ να θεωρήσω τον εαυτό μου τελειομανή – θα ήταν ύβρις. Άσε που η τελειομανία είναι κάτι στείρο, αυτό λέει ο Μπέρνχαρντ. Ο Λευτέρης όμως, μου εμφύσησε την έγνοια της συγκέντρωσης και της συνεχούς επαλήθευσης.
Ποιο είναι το πιο επικίνδυνο είδος: Ο αδαής ή ο παράφρων;
Η άγνοια. Η παραφροσύνη είναι συνεπακόλουθο της. Αλλά η άγνοια, η αμάθεια, η αμβλύνοια κατατρέχουν όλες τις κοινωνίες και συστηματικά εξασκούνται και εφαρμόζονται ώστε να παραμείνουμε αδαείς με πολιτικό σχεδιασμό. Μπορεί να ακούγεται ακραίο αλλά καλλιεργείται σε όλα τα επίπεδα (μαθησιακό, ιδεολογικό, υπαρξιακό). Και κάπως έτσι φτάνουμε στο φασισμό.
Τι καταλαβαίνεις από όλα αυτά τα σημάδια γύρω μας; Βρισκόμαστε στον προθάλαμο της ανελευθερίας;
Ζούμε ήδη την απόλυτη καταστροφή. Γιατί δεν δείχνουμε καμία ανοχή και δεν αναγνωρίζουμε τον πόνο του άλλου. Ο άνθρωπος θα μεταμορφωνόταν σε κάτι καλύτερο αν εξοικειωνόταν και αγαπούσε τον δικό του πόνο τον δικό και των γύρω του, όπως λέει ο Νοβάλις. Εδώ πάλι ποινικοποιούμε τον πόνο, την διαφορετικότητα του άλλου, οπότε δεν πλησιάζουμε στο ανθρώπινο αλλά στο τερατώδες. Μεταμορφωνόμαστε σε ύαινες.
Πιστεύεις ότι μας κυβερνούν αδαείς – άρα και επικίνδυνοι;
Ναι εκπαιδεύτηκαν να είναι έτσι – όπως άλλωστε κι εμείς. Δυστυχώς ο Διαφωτισμός του ανθρώπου έφερε την κατακερμάτιση του Εγώ. Ήρθε η διάσπαση κοινωνικά και ατομικά.
Πού κρύβεις την αισιοδοξία σου;
Στη μικρή κλίμακα, στο να ξαναβρεθεί ο χώρος για την ουτοπία στο μυαλό του καθενός μας – και κάποτε ίσως στο συλλογικό νου. Το θέμα είναι πόσο χρόνο θα μας πάρουν όλα αυτά…
Θα ήθελες να είσαι ανάμεσα σε εκείνους που θα εκπροσωπήσουν κάτι νέο για την επόμενη γενιά;
Μακάρι, προσπαθώ. Μακάρι να είμαστε άξια παιδιά της εποχής μας και να λέμε αλήθειες στον εαυτό μας. Να εκφράζουμε κάτι αυθεντικό. Μακάρι να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων.
Πηγή:Tospirto